پژوهشگران ایرانی در همایش خلیج فارس، ابعاد تاریخی، جغرافیایی و فرهنگی این آبراه بین‌المللی را از زمانی که در زبان یونانی، «سینوس پرسیکوس» نامیده می‌شد تا امروز، بررسی کردند. به گزارش خبرنگار میراث فرهنگی، همایش خلیج‌فارس در گذر زمان در دو بخش نام و پیشینه خلیج فارس و خلیج فارس در جهان معاصر به مناسبت روز ملی خلیج فارس (۱۰ […]
پژوهشگران ایرانی در همایش خلیج فارس، ابعاد تاریخی، جغرافیایی و فرهنگی این آبراه بین‌المللی را از زمانی که در زبان یونانی، «سینوس پرسیکوس» نامیده می‌شد تا امروز، بررسی کردند.
به گزارش خبرنگار میراث فرهنگی، همایش خلیج‌فارس در گذر زمان در دو بخش نام و پیشینه خلیج فارس و خلیج فارس در جهان معاصر به مناسبت روز ملی خلیج فارس (۱۰ اردیبهشت) و به همت انجمن ایرانشناسی و خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد.
محمدرضا سحاب نقشه‌نگار برجسته ایرانی در این همایش اظهار داشت: خلیج فارس، نامی تاریخی و ریشه‌دار است و سرهنگ عبدالکریم قاسم دیکتاتور سابق عراق نخستین کسی بود که پس از کودتا در آن کشور، کوشید این نام تاریخی را تغییر دهد.
سحاب یادآور شد حتی جمال عبدالناصر رئیس جمهوری پیشین مصر و رهبر جنبش عربی نیز اوایل از نام صحیح این پهنه آبی استفاده می‌کرد؛ اما پس از شکست از اسرائیل، تصمیم گرفت پان عربیسم را به خاورمیانه بیاورد و از آن زمان بود که برای تغییر این نام هم تلاش کرد.
وی یادآور شد موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب، ۲۵ هزار نقشه تاریخی و معاصر جهان را به زبانهای مختلف از کتابخانه‌های سراسر جهان گردآوری کرده است که تقریبا در تمام آنها نام خلیج فارس به‌درستی درج شده است.
سحاب با نمایش ده‌ها نقشه بین‌المللی در دوره‌های گوناگون تاریخی، توضیح داد که یونانیان باستان، از جمله بطلمیوس، خلیج فارس را سینوس پرسیکوس (خلیج فارس) و دریای سرخ که میان شبه جزیره عرب و قاره آفریقا بود را سینوس عربیکوس (خلیج عربی) می‌نامیدند.
وی افزود در اوایل دوران اسلامی نیز نقشه‌نگاران مسلمان، آثار یونانیان، به‌ویژه بطلمیوس را ترجمه می‌کردند؛ تا آنکه خوارزمی، دانشمند ایرانی، نقشه‌ای از جهان که بسیار دقیق‌تر از نقشه بطلمیوس بود را ترسیم کرد.
نقشه‌نگار پیشکسوت کشورمان پس از مرور نقشه‌های دوره اسلامی که در آنها خلیج فارس با نام بحر فارس مشخص شده است، یادآور شد در اروپا نیز تا قرن هفدهم، از همان عبارت یونانی سینوس پرسیکوس استفاده می‌شد و از قرن‌های هفدهم و هجدهم، به‌تدریج، عبارت Persian Gulf جایگزین شد.
در ارمنستان، حتی یک نقشه با نامی غیر از خلیج فارس وجود ندارد
روبن گالیچیان پژوهشگر تاریخ در کشور ارمنستان که با ارسال ویدئویی در این همایش شرکت کرده بود، گفت: قدیمی‌ترین کتاب جغرافیا در ارمنستان، در قرن هفتم میلادی تالیف شده و در آن به‌روشنی از خلیج فارس که به اقیانوس هند راه دارد، نام برده شده است.
وی با مرور نقشه‌های تاریخی و معاصر ارمنستان، تاکید کرد در این کشور، هیچ نامی غیر از خلیج فارس برای خلیج جنوب ایران، به کار نرفته است و نخواهد رفت.
باید از گویش‌های خلیج فارسی حفاظت کرد
محمود جعفری دهقی استاد دانشگاه و رئیس انجمن ایرانشناسی، موضوع مقاله خود در این همایش را به گویش‌های ایرانی در حاشیه خلیج فارس اختصاص داده بود.
وی با دسته‌بندی گویش‌های ایرانی نو در حاشیه خلیج فارس، از جمله گویش‌های کمزاری، بشکردی، لارستانی و… گزارشی از محدوده جغرافیایی آنها ارائه کرد و افزود: گویشورانِ اغلب این زبان‌ها کم‌تعداد شده‌اند و خوب است از این گویش‌ها به عنوان میراث فرهنگی منطقه حفاظت کنیم.
خلیج ایرانی، سیاست عصر ناصری
رضا شیرازیان پژوهشگر نقشه‌شناسی در این همایش با مرور نقشه‌های ترسیم‌شده توسط ایرانیان در دوره قاجار، توان نقشه‌نگاری ایرانیان در عهد محمدشاه را بسیار ضعیف ارزیابی کرد و گفت: نقشه‌های این دوره، اغلب پروژه‌ای و برای نمایش بخشی از کشور بودند. اما توانایی نقشه‌نگاران در عهد ناصرالدین‌شاه شکوفا شد و نقشه‌نگاری سرزمینی (کل ایران) مورد توجه قرار گرفت.
وی سپس با نمایش چندین نقشه عهد ناصری که در آنها نقشه‌نگاران ایرانی هنگام ترجمه نقشه‌های خارجی، از خلیج ایرانی برای معرفی خلیج فارس استفاده کرده بودند، این نظر را مطرح کرد که احتمالا سیاست دولت ایران در این دوره، ایجاب می‌کرده است که از عبارت خلیج ایرانی استفاده شود.
خلیج فارس و شاعران روس
جان‌الله کریمی مطهر استاد ادبیات روس و عضو هیات‌مدیره انجمن ایرانشناسی در سخنرانی خود، به چند شعر معروف روسی اشاره کرد که در آنها از زیبایی‌های خلیج فارس سخن به میان آمده و بالا و پایین‌های زندگی به جذر و مد خلیج فارس تشبیه شده است.
وی همچنین به سفرنامه‌ای به نام گذر از سه دریا اشاره کرد که توسط نویسنده‌ای روس به نام آفاناسی نیکیتین در قرن ۱۵ میلادی نوشته شده است. این کتاب، حکایت سفر نویسنده است که از راه دریای خزر به ایران آمده و از طریق خلیج فارس به هند رفته بود.
کریمی مطهر نقشه‌های تاریخی روس‌زبان از منطقه خلیج فارس را به نمایش گذاشت و به شرح دو سند دولتی عربستان قبل از جنگ جهانی دوم پرداخت که در آنها از نام صحیح خلیج فارس استفاده شده است.
در پایان بخش نخست همایش، حسن خازنی سرودۀ خود دربارۀ خلیج فارس را خواند و اثر خوشنویسی و تذهیب خود از این غزل را به حاضران ارائه کرد.
کوچِ بُردارهاى توسعه از شمال به جنوب خليج فارس
بخش دوم این همایش با عنوان کلی «خلیج فارس در جهان امروز برگزار شد». نخستین سخنران این بخش، محمدتقی رهنمایی، عضو بازنشستۀ هیأت علمی دانشکدۀ جغرافیای دانشگاه تهران، در سخنان خود بیان داشت که منابع تاریخی نشان میدهد سواحل و جزاير واقع در شمال خليج فارس، همچون سيراف، گمبرون، هورمز، حريره در كيش، خرمشهر، آبادان، بوشهر، لنگه و مقام اين دريا پيوسته جنب و جوش اقتصادى، اجتماعى، فرهنگى و سياسى گستردهاى جريان داشته و برخلاف آن در سواحل جنوبى، ساکنان بصورت قبیلههای پراکنده در كنار چشمهها يا چاهها وجود داشتندكه اغلب با غارت چادرهاى هم امرار معاش مى كردند. در واقع بار عمدۀ توسعۀ منطق هاى در شمال خليج فارس مستقر بودهاست.
وی افزود از دهۀ ١٣٤٠خ دولت ايران در صدد برنامه ريزى براى توسعۀ سواحل و جزاير خليج فارس و آغاز سياست تركيبى غيروابسته به نفت در خليج فارس برآمد و در پی آن امنيت اين دريا از طريق تقويت نيروى دريايى، هوايى و زمينى تامین شده و توسعۀ گردشگرى در جزيرۀ كيش، بازسازى قلعۀ پرتغالي ها در هرمز، احداث تأسيسات نفتى در جزيرۀ لاوان و نظامى در ابوموسى، و همچنين تهيۀ طرح توسعۀ جزيرۀ قشم و بهبود تأسيسات زيربنايى انجام شد. اين روند با پيروزى انقلاب اسلامى و به دنبال آن جنگ ويرانگر عراق و ايران بر هم خورد و ركودى فراگير بر منطقه حاكم گشت. پالايشگاه ها، سكوهاى نفتى و تأسيسات بندرى به شدت آسيب ديدند؛ انبارهاى جزيرۀ كيش غارت شد، صيد مرواريد متوقف شد. در سالهاى بعد از جنگ، كوشش هاى پراكندهاى براى باززنده سازى روند توسعۀ منطقه اى انجام گرفت كه تنها بخش نفت و گاز آن تا حدودى موفق بود. در اين دوره شيخ نشينهاى جنوبى خليج فارس از خواب تاريخى بيدار شدند و از فرصتى كه انقلاب اسلامى ايران برایشان فراهم كرده بود، نهايت استفاده را بردند. آنان به جاى استراتژى نظامى و امنيتى، استراتژى توسعۀ اقتصادى، فرهنگى و اجتماعى را انتخاب كردند و با احداث و تجهیز بندرگاه ها و اسكله ها بستر سرمايه گذاری خارجى را فراهم نموده و در كمتر از سه دهه، از جوامع قبيله اى جوامع مدرنى ساختند. در پی آن ساکنان شمالی خليج زير به جنوب اين دريا كوچ كردند. اين كوچ تاريخى توسعه از شمال به جنوب خليج فارس، نقطۀ عطف مهمى در تاريخ ايران به شمار خواهد آمد و نبايد به سادگى از كنارش گذشت.
خلیج فارس و هویت ملی ایرانی؛ دیرینگی، ماندگاری، روزآمدی
در ادامه، محمدعلی عزت زاده، پژوهشگر ایرانشناسی و عضو هیأت مدیره و دبیر انجمن ایرانشناسی ایران، با اشاره به آنکه جغرافیا، تاریخ و زبان مشترک ارکان اصلی هویت ملتهاست؛ اظهار کرد که خلیج فارس با نام باستانی «دریای پارس»، از جملۀ مهمترینِ عناصر و نماد هویتی و فرهنگی ایران است و به حق برای ایرانیان جنبۀ حیثیتی به خود گرفته؛ زیرا هم به صورتی نمادین و هم بهشکلی کاملاً کارساز با هر سه رکن جغرافیا، تاریخ و زبان ملی ایران هویت ملی ایرانی پیوند نزدیک داشته، بر آنها اثرگذار بوده و از آنها تأثیر پذیرفته است.
وی در تبیین نظر خود چنین گفت که به لحاظ جغرافیایی، در همه ادوار گذشته، در نقشه های بجا مانده از یونانیان باستان تا دورۀ معاصر، خلیج فارس با عنوان سینوس پرسیکوس و بحر فارس به عنوان یک پدیدۀ جغرافیایی همواره جزئی از هویت ایرانیان بودهاست. به لحاظ تاریخی، از نخستین شاهنشاهی ایران، یعنی هخامنشیان، خلیج فارس در تاریخ ایران حضور و نقش داشتهاست. در شاهنامۀ فردوسی نیز نام خلیج فارس عنوان شده و همچنین در حکومت های محلی ایرانی پس از اسلام، دورۀ ملوک طوایف، دورۀ صفوی و دوره های پس از آن همواره از رویدادهایی در رابطه با خلیج فارس، چه در گزارشهای مورخان و چه در کتیبهها، یاد شدهاست. در همۀ دورانهای تاریخ، ایران بر خلیج فارس مسلط بوده و دیرینگی آن به اندازۀ دیرینگی ایران است. به لحاظ زبانی نیز از آنجا که فارس در ادبیات بیگانگان معنی ایران داشته، خلیج فارس هم نام ایران و از لحاظ زبانی با زبان فارسی عجین بودهاست. اما متأسفانه در دورۀ معاصر، ما ایرانیان نتوانسته ایم خلیج فارس و هویت فرهنگی و بهره وری از آن را روزآمد کنیم؛ همانگونه در روزآمد ساختن هویت ایرانی ضعیف عمل کرده ایم.
نگاهی بر نام خلیج فارس در دو سند دولتی کشور عربی سعودی
سپس مجید کریمی یزدی، پژوهشگر اسناد، تاریخ و مطالعات ایران و قفقاز در مقدمۀ سخنانش چنین گفت که پس از جنگ جهانی دوم، زمزمه های ملی گرایی عربی بالا گرفت و آهسته آهسته و شوربختانه پیامدهای گوناگون آن به نامگذاری جغرافیایی تاریخی پهنۀ آبی خلیج فارس نیز رسید و دولتهای نوبرآمدۀ شیخ نشین نیز به پیروی از همان هیجان های ملی گرایانۀ عربی، کوشیدند تا نام تاریخی و جغرافیایی این پهنۀ آبی از کران عمان گرفته تا دهانۀ اروندرود را عربی کنند.
وی آنگاه به بررسی دو سند (نامهنگاری) از اسناد ملی و رسمی کشور عربی سعودی پیش از جنگ جهانی دوم و پیدایش کشورهای پادشاهی عربی در نوار جنوبی پهنۀ آبی خلیج فارس پرداخت و نشان داد ملک فیصل، پادشاه سعودی، به فرمانده و فرنشین دولت بریتانیا در خلیج فارس، با خط خود از این پهنۀ تاریخی با نام خلیج فارس یاد کردهاند؛ و هر دو نامه دارای مهر رسمی ملک فیصل و با درج تاریخ است. این دو سند گواه بر آن است که در مکاتبات عربی پیش از جنگ جهانی دوم تا اندکی پس از آن تا دهۀ 1960، همۀ نامه نگاریها با دیگر کشورها در این پهنه، چه از سوی شیوخ و حاکمان عرب و چه فرماندهان نیروی دریـایی و حاکم نشین بریتانیا در خلیج فارس، همواره از این آبراهۀ تاریخی به نام «فارس» یاد کردهاند و تنها نوشته ها و نقشه های تاریخی ایرانی گواه بر نام این پهنۀ آبی نبوده است. نام خلیج فارس شناسنامه تاریخی و جغرافیایی این آبراهه است و نامی برساخته، خودساخته و نوساخته نیست.
میراث خلیج فارس در شرق آفریقا
مرتضی رضوانفر، عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و پژوهشگر کتیبههای تاریخی فارسی در جهان، کتیبههای تاریخی را از مهمترین و معتبرترین منابع پژوهشی برای تاریخ و فرهنگ شمرد؛ زیرا در مقایسه با اسناد و کتب، کمتر امکان تحریف در آنها وجود دارد. مطالعات میدانیِ کتیبه های فارسی در جهان در بخشهایی از کشورهای چین، بنگلادش، هند، پاکستان، تاجیکستان، روسیه، آذربایجان، ارمنستان، ترکیه، تانزانیا، کنیا و…، نشانگر حضور و تأثیر فرهنگ ایرانی و فارسی از شرقی ترین قسمت آسیا یعنی بنادر شرقی چین(ماچین)، تا کشورهای تانزانیا و کنیا در آفریقاست و این خط سیر از خلیج فارس که در مسیر راه دریایی ابریشم بود، آغاز شدهاست. جغرافی نگاران اسلامی چون اصطخری و ابنحوقل، از خلیج فارس تا شرق چین را «بحر الفارسی» نامیدهاند؛ زیرا کُلُنی های ایرانی مانند «شیرازیها» در شرق آفریقا، «آفاقیها» یا «غربا» در جنوب و غرب هندوستان، و «هوی هوی» در بنادر شرقی چین؛ همه دارای آثاری از دورۀ اقتدار ایرانیان در کشتیسازی، تجارت و دریانوردی در مسیر راه ابریشم دریایی هستند.
حرکت شیرازیهای ایران در قرن ۱۰ میلادی به شرق آفریقا، خط کشتیرانی از آفریقا به بنادر جنوبی ایران در خلیج فارس و از آنجا به بنادر شرقی چین و تجارت دریایی راه ابریشم توسط شیرازیها را پایهگذاری کرد. شیرازی ها بدون جنگ توانستند به مدت 500 سال در شرق آفریقا شامل مناطقی از سومالی، کنیا، تانزانیا، موزامبیک و مادگاسکار، دولت شهرهایی تأسیس و حکومت کنند. شهر و جزیره کیلوا بهعنوان اولین دولتشهری که توسط شیرازی ها تأسیس گردیده، با داشتن آثار ارزشمندی از جمله دو مسجد زیبا (مسجد جامع و مسجد کوچک) و دو قصر باشکوه، در سال 1981م در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
خلیج فارس به‌مثابۀ مرز بهداشت و سلامت ایرانیان
پیام شمس‌الدینی، دانشآموختۀ دکتری ایرانشناسی از بنیاد ایرانشناسی، دانشگاه شهید بهشتی، در سخنرانی خود گفت از ابتدای قرن نوزدهم و فراگیر شدن بیماری‌های واگیردار، ایران کانون عفونی طاعون معرفی شد و توانایی حفظ و حراست از مرزهای بهداشتی ایران در مرزهای آبی جنوبی و خلیج فارس با چالشی روبه‌رو شد. تعیین بندر صحّی رسمی ایران، پرهیز از سلطۀ انگلیس و تعیین قرنطینه در خلیج فارس یکی از مسائلی بود که در اوایل قرن بیستم گریبان‌گیر دولت ایران بود. این مهم به همّت دکتر امیرخان امیراعلم در نخستین اجلاس صحّی بین‌المللی پاریس درسال 1280ش مرتفع شد.
وی افزود امیرخان امیراعلم همراه با نظر آقا امین‌السلطنه، وزیرمختار ایران در پاریس، بهعنوان رئیس هیأت ایرانی و دکتر پیانوتی، پزشک مخصوص سفارت ایران در استانبول، در این اجلاس شرکت کردند. امیراعلم در نخستین نشست این اجلاس ضمن ایراد سخنرانی و ارائۀ اسناد و مدارک، ایـران را از خطر قیمومت پزشکی عثمانی و انگلیس رهانید و بندر بوشهر را بهعنوان بندر صحّی رسمی ایران معرفی کرد.
رازهای جزایر ایرانی خلیج فارس
عباس آذرخش، نویسنده و پژوهشگر اسناد تاریخی، در سخنرانی بعدی، کوشید از برخی میراثهای ملموس و ناملموس در خلیج فارس یاد کند که کمتر مورد توجه بودهاست.
وی چند نمونه از این میراثهای گرانقدر را که «مروارید غلطان خلیج فارس» مینامید و پرداختن به آنان را جهت مطالعه و برنامهریزی کارآمد برای رونق بیشتر خلیج فارس در امر فرهنگی، گردشگری ضروری میدانست، چنین یاد کرد:
- شهید سرلشگر خلبان هاشم آقا که پس از شهادت، هواپیمای اف-14 او به قعر دریا فرو رفت و خلیج فارس هواپیمای او را چونان صدفی بزرگ و پیکر پاکش را چون مرواریدی غلطان در قلب خود جای دادهاست.
- معابدچهارگانه در جزیرۀ ایرانی خارگ: امامزاده پیر معبد، کلیسای نسطوریان، آتشکدۀ زرتشتیان و معبد نپتون الهۀ دریاها.
- شعری از حافظ شیرازی در سفرش به جزیرۀ هرمز با نام بردن از دریا و موج و توفان دریا و گوهر(مروارید).
- درخت «انجیر معابد»: سعدی شیرازی از سفرش به جزیرۀ کیش و صحبت با بازرگانی پولپرست حکایتی آورده که در زیر آن درخت انجام شدهاست. بنابراین میتوان دریافت که امروز بیش از هزار سال از عمر این درخت در جزیرۀ کیش گذشته و این درخت نمیتواند پس از حضور پرتغالیها به سواحل و جزایر خلیج فارس راه پیدا کردهباشد.
- هجده نام بین المللی خلیج فارس به زبانهای زندۀ دنیا: گواه بر حضور این آبراه بین المللی ایرانی در تاریخ چندهزارسالۀ جهان.
- کتیبۀ هخامنشی خارگ، کشفشده در سال ۱۳۸۶ که متأسفانه قسمت عمدۀ آن بهدست افراد ناشناس تخریب شدهاست. ترجمۀ فارسی باقیماندۀ این سندِ گویای چندهزارسالۀ خلیج فارس از دورۀ هخامنشیان: «این سرزمین خشک و بی‌آبی بود، شادی و آسایش [را به آن] آوردم.»
ثبت جهانی «مروارید خلیج فارس»
سید مهدی میرصالحی، مدیرکل پیشین دفتر مالکیت فکری وزارت صنعت، معدن و تجارت، سخنران پایانی همایش «خلیج فارس در گذر زمان» بود. وی از لزوم بهکارگیری راه حل عملی برای حل مناقشات بین ایران و کشورهای عربی برای تغییر نام خلیج فارس، سخن به میان آورد و گزارش داد که در اقدامی مبتکرانه، با ثبت «مروارید خلیج فارس» در سازمان جهانی مالکیت فکری (وایپو)، سندی رسمی و قانونی از سازمان ملل متحد دریافت نمود که رسما دربردارندۀ نام خلیج فارس است.
ثبت رسمی این محصول که با ثبت نشان جغرافیایی و حمایت از مبدأ و با تعیین حوزۀ جغرافیایی همراه بود، موجب شدهاست که اگر هر کدام از کشورهای این حوزۀ جغرافیایی درصدد ثبت محصولی از خلیج فارس برآیند، ناچار باشند آن را بهنام «خلیج فارس» که پیشینۀ ثبتی در این سازمان جهانی دارد، ثبت کنند. برای مثال برای ثبت صدفِ کشور قطر، باید با این عنوان ثبت شود: «صدفِ خلیج فارسِ قطر».
چکیده مقالات همایش خلیج فارس در گذر زمان
گزارش از زمان رضاخانی و مینا جاویدان
نظرات
ارسال دیدگاه برای این نوشته بسته می باشد.